Tykocin ma 600 lat
Średniowieczny układ przestrzenny, który rozbudowany został w okresie renesansu jest chlubą i wizytówką miejscowości. Tykocin ma dużo do zaoferowania, a w tym roku szczególnie warto go odwiedzić bo obchodzi 600-lecie swego istnienia.
Pierwsza znana nam wzmianka o miasteczku pochodzi z 1423 roku, ale początków miasta upatrywać należy w XII wieku. Już wówczas istniał gród warowny, przy którym rozkwitło osadnictwo. Ponieważ położony jest około 3 km za miastem, należy zadać pytanie dlaczego został opuszczony? Tego nie wiemy. Być może miało to związek z jego zniszczeniem przez najazdy Litwinów, ale badacze nie we wszystkim się zgadzają i temat pozostaje otwarty.
Pierwsze źródło pisane, o którym wspomniałem, to nadanie (22 marca 1423 r.) młyna w miasteczku (in oppido Thikocino) niejakiemu Henrykowi Szmeythowi z Torunia przez księcia Janusza I Starszego. Kolejna wzmianka dotyczy sprawowania wójtostwa. Pochodzi z 5. kwietnia 1424 r.
Michał Sierba:
Książę Janusz ustanowił wtedy wójtostwo w Tykocinie, które nadał Piotrowi z Gumowa. Dokument ten znamy z dwóch kopii z 1785 r. znajdujących się w tzw. Tekach Naruszewicza w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Rok później, 28 czerwca 1425 r., książę Janusz I nadał Tykocinowi prawa miejskie. Miały być wzorowane na Łomży, która rządziła się prawem chełmińskim. Piotr z Gumowa najprawdopodobniej w dalszym ciągu był wójtem. Nie znamy dokładnej treści tego dokumentu. Zachował się on jedynie w formie streszczenia w tzw. Metryce Księstwa Mazowieckiego.
Jeszcze w tym samym roku, w którym Tykocin dostał prawa miejskie, został najechany przez Litwinów i włączony przez księcia Witolda w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Taki stan rzeczy trwał przez wiele lat. W 1433 książę Zygmunt Kiejstutowicz, od roku wielki książę litewski podarował Tykocin Janowi Gasztołdowi. Ten w roku 1437 doprowadził do utworzenia parafii tykocińskiej. Wcześniej miasto przypisane było do parafii w Wiźnie.
Michał Sierba:
Parafia tykocińska pw. św. Trójcy, św. Anny i św. Mikołaja została ufundowana w 1437 r. przez J. Gasztołda. Ten dokument był jednak najprawdopodobniej jedynie poszerzeniem wcześniejszej fundacji, którą według wizytacji z 1717 r. miał ustanowić Władysław Jagiełło. Wskazuje to na powstanie parafii tykocińskiej między zajęciem miejscowości przez Litwinów a śmiercią króla Władysława, czyli na lata 1425-1434. Po zagarnięciu Tykocina przez Wielkie Księstwo Litewskie miasto zostało włączone do diecezji łuckiej.
Książę Kiejstutowicz był człowiekiem okrutnym. Władzę nad księstwem przejął na skutek spisku, w którym brali udział również Polacy (Zbigniew Oleśnicki). Kiedy został wielkim księciem litewskim podpisał unię z Polską i zobowiązał się do przekazania księstwa na rzecz króla Polski. W roku 1440 został zamordowany przez spiskowców, wśród których był książę Iwan Czartoryski. Wojska mazowieckie zajęły grody w Bielsku, Drohiczynie i Mielniku, a pod polskie władze powrócił również Tykocin. Zrodził się kolejny konflikt Litwy z Mazowszem.
W roku 1444 wielkim księciem litewskim był Kazimierz Jagiellończyk. Unia polsko-litewska została zerwana. Książę Kazimierz postanowił uderzyć na Podlasie. Wojskami litewskimi dowodził Jan Gasztołd, właściciel dóbr tykocińskich (Tykocin oraz Łopuchowo i Złotorię). Spór o ziemię drohicką zakończył się tym, że Jagiellończyk odkupił prawa do tej ziemi od księcia Bolesława IV mazowieckiego, co uchroniło księstwa od konfliktu zbrojnego. Pomogło też w zorganizowaniu wojny z Moskwą, która zakończyła się pokojem w roku 1449, kiedy Kazimierz Jagiellończyk był już królem Polski (od czerwca 1447 r.). Litwini wbrew umowie zatrzymali sobie Węgrów, który powinien znaleźć się w granicach Mazowsza.
Michał Sierba:
W 1642 r. Władysław IV wydał potwierdzenie praw miejskich Tykocina, gdyż oryginalne dokumenty spłonęły podczas pożaru. Nie wiemy dokładnie, czy w okresie 1425-1642 zachodziły jakieś zmiany dotyczące prawa miejskiego w Tykocinie. Z dokumentu wystawionego przez króla dowiadujemy się, że Tykocin rządził się wtedy prawem magdeburskim, a nie – jak wcześniej – chełmińskim. Sądy odprawowali wójt i burmistrz, aczkolwiek istniało prawo apelacji do ówczesnego zarządcy tykocińskiego, a następnie do władzy. (…)
Z każdym z wymienionych piętnastowiecznych dokumentów nierozerwalnie wiąże się osoba Piotra z Gumowa (Gumowskiego). Urodził się on zapewne pod koniec XIV w. Był szlachcicem herbu Pobóg pochodzącym z Gumowa, położonego w ziemi nurskiej. Był pierwszym historycznie znanym wójtem na terenie Podlasia. W źródłach się po raz pierwszy pojawił z nadaniem mu wójtostwa tykocińskiego.
Piotr z Gumowa otrzymał wójtostwo tykocińskie w listopadzie 1437 roku od księcia Michała, syna wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Kiejstutowicza. Prawdopodobnie było to rekompensatą za dobra zwane „Chroscza” (Choroszcz). W tym samym roku proboszcz tykociński otrzymał na swoje utrzymanie dziesięcinę z Tykocina, Łopuchowa, Złotorii, Kulesz, Zdrod (Rzędziany), Redul i Rogowa.
Ród Gasztołdów władał dobrami tykocińskimi aż do bezpotomnej śmierci Stanisława Gasztołda. Później przeszły one na króla Zygmunta Starego. Gasztołdowie pozostawili po sobie między innymi klasztor bernardynów (później rozbudowany) i niewielki zameczek, który spłonął około roku 1519. Sprowadzili też do Tykocina społeczność żydowską. Z czasem powstała tu jedna z najważniejszych gmin żydowskich w granicach Rzeczpospolitej. Kahał w Tykocinie był XVII drugim najważniejszym w Polsce, zaraz po krakowskim. Żydzi mieli własną dzielnicę, synagogę i plac targowy. Otrzymali liczne przywileje, dzięki czemu ich liczba ciągle rosła. W 1552 roku było w mieście 37 domów żydowskich, a siedem lat później ponad 50. W 1616 r. Tykocin zamieszkiwało 54 rodziny żydowskie trudniące się przeważnie handlem.
Po przejściu Tykocina pod władzę polskiego monarchy (1542 r.), król Zygmunt August utworzył starostwo tykocińskie i rozpoczął budowę potężnego zamku. Po jego rozbudowaniu znajdował się tam największy arsenał w królestwie. Odwiedzali go wielcy panowie tamtych czasów, m.in. Stefan Batory, Zygmunt III Waza, Władysław IV Waza, August II Mocny, car Piotr Wielki. Na terenie zamku po raz pierwszy w historii wręczono najwyższe polskie odznaczenie Order Orła Białego. Obecnie zamek jest odbudowywany, a na jego terenie organizowane są imprezy historyczne.
Oprócz Żydów, chętnie osiedlali się w mieście również Rusini. W 1571 r. Tykocin zamieszkiwało 59 rodzin żydowskich, 62 ruskie, 1 litewska i 236 polskich. Po potopie szwedzkim, w 1663 r. w Tykocinie mieszkało 625 Polaków i 255 Żydów.
Z końcem 1658 roku Tykocin wraz ze starostwem trafił w ręce Stefana Czarnieckiego. Nadanie królewskie za zasługi wojenne potwierdził sejm koronny w roku 1661. Wtedy Czarniecki przekazał miasto swojej córce Aleksandrze, żonie stolnika koronnego Jana Klemensa Branickiego.
Na początku XVIII w. Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców Tykocina. Mieszkało tu 255 rodzin wyznania mojżeszowego. Czasy były jednak burzliwe i trudne zarówno dla chrześcijan, jak żydów. W okresie pierwszego rozbioru Polski Żydzi stanowili 48,3% ludności miasta, ale opuszczali te strony ze względu na trudności w handlu, do czego przyczyniały się częste przemarsze wojsk rosyjskich.
Po trzecim rozbiorze, w roku 1795 Tykocin znalazł się pod zaborem pruskim, a później (1807 r.) w granicach Księstwa Warszawskiego. Granicę prusko-rosyjską ustanowiono na Narwi. Każdy radził sobie jak umiał, a bliskość granicy stwarzała duże możliwości dla przemytników i handlarzy. Nie było to może zajęcie najbezpieczniejsze, ale można było dobrze żyć. Sytuacja zmieniła się po wybuchu Wielkiej Wojny. W wyniku kryzysu gospodarczego wielu Żydów opuściło miasto, osiedlając się w Białymstoku, czy Warszawie. Część wyjechała za granicę. W Chicago założyli nawet stowarzyszenie „Waad Jocei Tiktin”, a w roku 1959 ukazała się książka pt. „Sefer Tiktin” („Księga Tykocina”) opowiadająca historię tykocińskich Żydów. Ich los przypieczętowała niemiecka agresja na Polskę w roku 1939. Część Polaków i Żydów trafiła do obozów koncentracyjnych bądź została zamordowana. Ocaleli w większości opuścili rodzinne strony i wyjechali, głównie do utworzonego na terenie Palestyny Izraela. Dzisiaj to właśnie Izraelczycy są mordercami i dopuszczają się ludobójstwa na ludności Palestyny.
Właściciele Tykocina podejmowali próby przebudowy miasta. Branicki przekształcał je na wzór francuski, co było modne w okresie baroku. Za wzór posłużył mu plac Ludwika XV w Rennes. Centrum stanowił obszerny rynek, przy którym stanął ufundowany przez rodzinę kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej. Ufundowali też Braniccy budynek klasztorny dla misjonarzy oraz rozbudowali wspominany już klasztor benedyktynów. Na rynku wystawili też pomnik hetmana Czarnieckiego, który wykonał francuski rzeźbiarz królewski Pierre Coudray. Jest on również autorem figury św. Jana Nepomucena w Radomiu i popiersia króla Stanisława A. Poniatowskiego będącego w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu.
Zmiany poczynione przez Branickich wywarły największy wpływ na średniowieczny układ przestrzenny i w zasadzie z niewielkimi zmianami nadal są chluba Tykocina.
W 1950 roku Tykocin utracił prawa miejskie, a odzyskał je dopiero w roku 1993. W tym roku przypada 600-lecie nadania praw miejskich miastu. Z okazji okrągłego jubileuszu głównym elementem obchodów była inscenizacja szturmu na tykociński zamek 8.02.2025 r. Bieżący rok ustanowiony został rokiem obchodów jubileuszowych, a więc jeszcze jest czas żeby odwiedzić Tykocin i osobiście sprawdzić co do zaoferowania ma miasto o tak bogatej historii.
Źródła:
- „Acta Universitatis Lodziensis”, folia historica 94/2015 (M. Sierba)
- „Czas na Podlaskie”, referaty z sesji historycznej 8 września 2007 r.”
Yorumlar